Ekonomi ve Kaos Teorisi
Beklentilere paralel olarak, uzun bir aradan sonra, faiz indirimi konusunda ilk kez açık ve net bir ifade kullanmasına karşın, Powell’ın sözleri; muhtemel faiz indirim sürecinin başlangıç tarihi, temposu ve montanı konularındaki major belirsizlikleri ortadan kaldır(a)mıyor! Yoğun piyasa beklenti ve lobicilik faaliyetleri altında dahi FED’in; “elini açık etmeye yanaşmadığı” izleniliyor. Bununla birlikte, istihdam faktörünün, artık daha ön planda değerlendirileceği ve enflasyonun; temel belirsizlik/ endişe kaynağı olmaktan uzaklaştığı ifade ediliyor. Zirveye katılan küresel merkez bankaları guvernörlerinin de paralel şekilde, “faiz indirimi yönlü” mesajları ve enflasyon riskinde gerileme içerikli okumaları da ayrıca dikkate değer bulunuyor. 17 yıllık “faiz perhizini” ilk kez bozan Japonya hariç olmak üzere, küresel planda parasal politikalar bakımından ibrenin, indirim yönünü işaret ettiği anlaşılıyor. Bu yöndeki tüm gelişmelerin zamanlama; derinlik ve temposunu belirlemede ise, ABD başkanlık seçim süreci/sonucu en büyük faktör olarak karşımıza çıkıyor. Seçimin kazananı kadar; sonuçlarının kabul ve tasdiki aşamasındaki muhtemel risk ile belirsizlikler de hesaba katılmak durumunda kalınıyor! Trump cephesinin, önceki hal ve eylemleri (seçimin hileli kazanıldığı iddiaları ve Kongre baskını desteği) ile daha şimdiden tutturduğu sert söylemler, bu yöndeki belirsizlik kümesinin, adeta, bir kaotik gidişata evrilmesi riskini ön plana çıkarıyor. Oysa, piyasaların; yüksek belirsizlik ve hatta kaotik açılım ile serimlerden uzakta kalma yönündeki duruşları önceden biliniyor! Genel-geçer bir ifadeyle; “ekonomi” ve “kaos” kavramları bir araya geldiğinde, yerleşik ekonomi açısından, genel tabloda olumsuz tonlar ön plana çıkarılmış oluyor.
İşte, tam bu noktada, “kaos ve kaotik gelişmeler” alanında, ezber bozucu bir isime dikkat çekmek gerekiyor: Oxford Üniversitesi Yeni Ekonomik Düşünce Enstitüsü öğretim üyesi Dr. Doyne Farmer.
Yayınladığı son eseri “ Kaos’dan Anlam Çıkarmak: Daha İyi Bir Dünya İçin Daha İyi Bir Ekonomi “ (*) başlığını taşıyan Farmer, dünyanın en yetkin “kaos teorisyenleri” arasında yer alıyor.
Popüler kültür ve yaygın kullanımda, “Kelebek Etkisi” (**) gibi kavramlarla bilinen Kaos Kuramı, başta Fizik olmak üzere tüm bilim dallarında ve hayatın hemen her cephesinde, “model temelli” olarak geçerlik kazanmaktadır. Temel olarak; kaotik/karmaşık gelişme ile davranışların, ilk görünüşün aksine, kendi içlerinde anlamlı ipuçları ve ilişkiler barındırdığı kabulüne dayanmaktadır. Keza, ilk görünüşte, birbirleri ile irtibatsız ve ilgisiz faktör ile gelişmeler arasında bir rabıtanın ortaya çıkarılabileceğine işaret edilmektedir. Kökenleri daha öncelere dayanmakla birlikte (Newton öncüleri arasında sayılır), bir meteoroloji uzmanı olan Edward Lorenz’in ismi ön plana çıkmaktadır. Farmer’ın, Fizik alanında doktoralı olması ve çalışmalarında; meteorolojik örnek ve modellere ağırlıkla yer vermesi, bu noktada, ilginç bulunmaktadır. Fizik-Ekonomi ilişkisini önceleyen “Econophysics-Ekonofizik” bilim disiplininin öncü isimleri arasında sayılmaktadır.
Kaos Teorisi ve yaklaşımına göre, bilimde; piyasalar ve gerçek yaşamdaki zincirleme olaylarda küçük değişikliklerin, resmin tamamını etkilediği ve bu yüzden, bunların dikkatle incelenmesi gerektiğine işaret edilir. Piyasalar söz konusu olduğunda, bu teori, ağırlıkla foreks piyasaları özelinde uygulama imkanı bulur. Foreks piyasalarında işlem gören farklı efektifler, birbirini doğrudan/dolaylı olarak etkilediği için, bir paritede yaşanan sert dalgalanmalar, “kartopu-kanat çırpışı” etkisiyle diğer para birimleri üzerinde etki uyandırır. Gene, emtea piyasa ve fiyatlandırmaları için de aynı durum söz konusudur (petrol -dolar fiyatları vb.) Farmer’a göre, piyasalardaki iniş ve çıkışların; dışsal faktörlerden ziyade, içsel faktörler tarafından şekillenmekte ve bu yüzden, yerleşik ekonomi biliminin öngördüğü “denge/optimizasyon” noktasına doğru seyretme (kaotik durum’dan; denge’ye geçiş) eğilimi sergilememektedir. İşte bu yüzden, ekonomide kaotik davranış hal ve kuralları hakimdir! Ekonomik okuma ve modellemeler de bu temel anlayış üzerinde inşa edilmelidir; sürekli bir denge arayışı boşuna çıkacaktır, zira, esas olan gelişmelerin kaotik kodları olmak gerekir!.
Yerleşik ekonomi anlayış ile yaklaşımlarını sorgulama ve “belirsizliklerle kaim günümüz dünyasını daha iyi okuma pencereleri açan” bir yaklaşım olarak, Kaos Ekonomisi’nin dikkate alınması faydalı olacaktır.
(*) “Making Sense of Chaos”, J.Doyne Farmer, Penguen Books, 2024, 384 Sayfa.
(**) Kelebek Etkisi: “Bir kelebek Çin’de kanat çırpsa; Kaliforniya’da kasırgaya neden olabilir!” bilinen benzetişimi ile özdeşleşmiştir.
